(TITC) - Tọa lạc trong khuôn viên rộng hơn 3.000m2, thuộc quần thể Khu di tích Cố đô Hoa Lư, chùa Nhất Trụ được xây dựng từ thời Tiền Lê với kiến trúc theo kiểu chữ Đinh, bao gồm: chính điện, nhà tổ, phòng khách, nhà ăn, tháp mai táng hài cốt các vị sư trụ trì… Mái chùa cong, lợp ngói nam, trên nóc trang trí rồng chầu. Chính điện chùa có kết cấu kiểu vì kèo trụ chung, kẻ góc, các đầu trụ chạm nổi hình rồng đao mác, mang phong cách chạm khắc thời Lê. Bên trong chính điện có 4 hàng tượng Phật được sơn son thiếp vàng lộng lẫy. Bên cạnh đó là các bức mê được trang trí hoa lá cách điệu, lá lật, vân xoắn, hoa sen, đường triện, kẻ chỉ.
Trong khuôn viên chùa Nhất Trụ còn có một cột kinh bằng đá (cột kinh Lăng Nghiêm) do Vua Lê Đại Hành cho dựng vào năm Ứng Thiên thứ hai (995) để kính dâng đức Phật. Cột kinh hình bát giác cao 4,16m, trọng lượng khoảng 4,5 tấn, là sự kết nối của 6 bộ phận đá được lắp ghép với nhau một cách hoàn chỉnh mà không dùng chất kết dính, bao gồm: tảng vuông, đế tròn, thân bát giác, thớt bát giác, đấu bát giác và đỉnh hoa sen. Ở phần thân cột, trên cả 8 mặt đá được mài nhẵn có các bản kinh phật được chạm khắc bằng chữ Hán với nội dung ca ngợi sự bền vững của Đức Phật và tài năng của Phật tổ Như Lai.
Tháng 12/2015, cột kinh Phật chùa Nhất Trụ đã trở thành hiện vật đầu tiên của Ninh Bình được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Bảo vật quốc gia. Đây là hiện vật độc bản, có giá trị độc đáo về loại hình, hình dáng kết cấu, kích thước, có ý nghĩa lịch sử văn hóa to lớn, là tài liệu nghiên cứu khảo cổ học quan trọng, tư liệu vật chất phản ánh một thời kỳ hào hùng của dân tộc Việt Nam.
Ngoài chùa chính, trong khu vực chùa còn có điện thờ Đức Địa Tạng và điện thờ Mẫu.
Hiện nay, chùa Nhất Trụ là nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh của nhân dân trong thôn và du khách thập phương, nơi diễn ra các hoạt động lễ hội mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Vào ngày 15 tháng Giêng hàng năm, tại chùa diễn ra lễ khao tống thuyền rồng, là lễ cúng Phật cầu nguyện cho quốc thái dân an. Đêm Nguyên tiêu có hội thơ tưởng nhớ thiền sư Đỗ Pháp Thuận. Lễ hội chùa Nhất Trụ cùng với 8 ngôi chùa cổ khác ở cố đô Hoa Lư, xã Trường Yên được tổ chức vào dịp lễ hội Trường Yên đầu tháng 3 âm lịch hàng năm. Ngày 8/4 âm lịch, tại chùa có lễ lập hạ cầu thời tiết thuận hòa, mùa màng tốt tươi.
Với những giá trị lịch sử và văn hóa đặc biệt, chùa Nhất Trụ đã được Bộ Văn hóa – Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể Thao và Du lịch) xếp hạng là Di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia năm 1998.
Phạm Phương